سوخت بر اساس پیمایش ( سیپاد ) روشی برای بهینه کردن مصرف سوخت و کاهش قاچاق سوخت مصرفی

مقدمه

افزایش میزان مصرف سوخت و روند صعودی مصرف روزانه، باعث نگرانی مسئولان و محافظان محیط زیست شده و مطالعه سوخت بر اساس پیمایش یا سیپاد را باعث شده است. ایران در مصرف انرژی با استانداردهای جهانی فاصله بسیار زیادی دارد. به طوری که متوسط مصرف سوخت در کشور ۸٫۵ درصد است این در حالی است که متوسط جهانی آن ۴ درصد می‌باشد. در بخش حمل‌ونقل میزان مصرف انرژی ۱۰٫۷ لیتر به ازای هر ۱۰۰ کیلومتر ولی متوسط جهانی ۵/۵ لیتر است. این همه فاصله با استانداردهای جهانی، فرسودگی صنعت کشور را به همراه خواهد داشت.

در این مقاله دلایل اهمیت کنترل سوخت مصرفی و قاچاق سوخت، راهکارهای پیشین جهت کنترل مصرف و دلایل شکست آن‌ها، در ادامه راه‌حل‌های موفق کشورهای پیشرفته مورد بررسی قرار گرفته است. در نهایت با توجه به شرایط منطقه و راه‌کارهای موفق جهانی، راه‌حل سوخت بر اساس پیمایش یا سیپاد مورد بررسی قرار گرفته است.

دلایل اهمیت اختصاص سوخت بر اساس پیمایش (سیپاد)

با وجود هدفمندی یارانه‌ها، مصرف حامل‌های انرژی نه تنها روند کاهشی نداشته است بلکه ایران رکوردهای جدیدی را نسبت به جمعیت خود به ثبت رسانده است. همان‌طور که در مقدمه بیان شده است سرانه سوخت مصرفی در ایران بیش از ۲ برابر جهان است. در این بین افزایش مصرف بنزین و گازوئیل علاوه بر این که منجر به افزایش حجم تولید آلاینده‌ها و تخریب محیط زیست شده است که قاچاق سوخت و انحراف به کشورهای همسایه، خروج ارز و افزایش خوادث مختلف را نیز به دنبال داشته است. آمارهای شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران حاکی از آن است که از ابتدای سال جاری متوسط مصرف بنزین معمولی و سوپر در کشور به بیش از ۱۰۰ میلیون لیتر رسیده است. به عبارتی به طور میانگین روزانه ۸۶٫۸ میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف شده است که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشدی ۷٫۵۴ درصدی داشته است.

از طرفی ایران دومین کشور ارائه دهنده بنزین و گازوئیل ارزان بعد از ونزوئلاست. در نتیجه با افزایش قیمت دلار قاچاق سوخت به کشورهای دیگر افزایش می‌یابد. قاچاق سوخت از طریق خلاءهای قانونی و اجرائی به تجارت سیاه و پرسودی تبدیل شده است که هزینه‌های بسیار سنگینی بر بودجه دولت و مردم تحمیل کرده است. با توجه به دلایل عنوان شده کنترل سوخت بر اساس پیمایش یا سیپاد و اعمال قوانین جهت کاهش تخلفات یکی از ملزومات این روزهاست.

دلایل صعودی بودن مصرف سوخت و قاچاق سوخت مصرفی

عدم کنترل صحیح میزان سوخت مصرفی ناوگان خودرویی و افزایش روزافزون سوخت توسط خودروهایی که هیچ‌گونه ارزش افزوده‌ای ایجاد نمی‌کنند، به همراه قاچاق سوخت، اقتصاد کشور ایران را با سقوط رو به رو خواهد کرد. چرا که صنعت نفت بزرگترین و اصلی ترین صنعت این کشور به حساب می‌آید. اما دلایل این افزایش چیست؟

پائین بودن کیفیت خودروهای داخلی، افزایش تعداد ناوگان، واریز سهمیه‌های ویژه ، مصرف بالای خودروها، قیمت پائین سوخت مصرفی نسبت به کشورهای دیگر، نوسان نرخ ارز در ماه‌های اخیر، تردد خودروهای بی کیفیت، عدم کنترل مصرف سوخت بر اساس پیمایش، مشکلات فنی خودرو و عدم تعمیرات به موقع، که مصرف سوخت را با یک روند صعودی رو به رو کرده است و روزانه نیز این افزایش ادامه دارد.

علاوه بر افزایش مصرف سوخت توسط ناوگان درون شهری و برون شهری، قاچاق سوخت هزینه‌های بسیار زیادی را به اقتصاد کشور تحمیل کرده است. با توجه به اطلاعات موجود در سایت GlobalPetrolPrices قیمت بنزین در ایران ۰٫۲۹ دلار بیان شده است. با این قیمت ایران بعد از ونزوئلا به صورت مضحکی ارزانترین بنزین دنیا را ارائه می‌کند.

قیمت بنزین را در مقایسه با کشورهای دیگر روی نمودار زیر مشاهده می‌کنید

قاچاق سوخت چه سودی برای قاچاقچیان به همراه دارد؟

کشف ۲۶۸ هزار لیتر سوخت قاچاق در ۲ گذرگاه غربی و یا ۲۲ هزار لیتر گازوئیل قاچاق در قم تنها دو نمونه از اخباری هستند که این روزها منتشر شده و می‌شنویم. با یک حساب سرانگشتی می‌بینیم در مورد اول سودی که شامل حال قاچاقچیان سوخت می‌شود رقمی برابر با ۳۴۸۴۰ دلار است. البته در صورتی که محموله به کشورهایی نظیر ترکمنستان فرستاده شود که تفاوت قیمتی سوخت تنها ۰٫۱۸ دلار است و بیشتر نیست.

حال با تصورافزایش روزافزون قیمت ارز تمایل حاملان انرژی به قاچاق سوخت افزایش خواهد یافت. حتی اگر قیمت سوخت در ایران را با دلار رسمی ۴۲۰۰ حساب کنیم قیمت هر لیتر سوخت ۲۹ سنت می‌شود. این شرایط باعث می‌شود قاچاق سوخت یا خرید بنزین در ایران و فروش آن در کشورهای همسایه کاسبی پر سودی باشد. یکی از مقصدهای قاچاق سوخت امروزه کشور پاکستان است. قاچاقچیان سوخت، بنزین و گازوئیل را با سود ۰٫۴۹ دلار در پاکستان به فروش می‌رسانند. قیمت سوخت در ایران به دلیل یارانه دولت از همه کشورهای همسایه ارزان‌تر است و همین مسئله شرایط قاچاق را ایجاد کرده است. در دوره‌هایی که قیمت دلار گران می‌شود بازار قاچاق سوخت هم رونق بیشتری می‌گیرد.

راهکارهایی که تاکنون برای کنترل مصرف سوخت در ایران مورد استفاده قرار گرفته است:

هدفمندی یارانه‌های انرژی زمانی یک جراحی تمام عیار اقتصادی بود. اما نتیجه آن ارزان شدن سوخت است. همین مسئله باعث شد درآمد حاصل از هدفمندی یارانه‌ها از ۲۸ آذر ۱۳۸۹ تا ۳۱ خرداد ۱۳۹۱، ۳۰ هزار میلیارد تومان و میزان مصارف ۶۲ هزار میلیارد تومان باشد. که این ارقام نشان دهنده کسری ۳۲ هزار میلیارد تومانی است.

توزیع کارت سوخت و ۲ نرخی شدن سوخت یکی از بهترین پروژه‌ها بر پایه دانش IT بود که متاسفانه به دلیل تک نرخی شدن قیمت سوخت حذف شد.
امروزه افزایش مصرف انرژی نشان دهنده شتابزدگی و عدم مطالعه کافی در پیاده‌سازی راهکارهای فوق است.

سیاست‌های اصلی کشورهای پیشرفته در زمینه مدیریت سوخت ناوگان خودرویی

نقطه‌ی عطف در برنامه‌های انرژی کشورهای صنعتی، تحریم نفتی کشورهای غربی از طرف اعراب بعد از جنگ با اسرائیل در سال ۱۹۷۳ بود. این تحریم باعث افزایش شدید قیمت محصولات نفتی و نیز آگاهی واقعی سیاست‌مداران کشورهای غربی بر لزوم منطقی نمودن مصرف انرژی در چارچوب راهبردهای مدون در کلیه‌ی بخش‌ها شده و تلاش‌های جدی برای تدوین و پیاده‌سازی برنامه‌های مصرف بهینه‌ی انرژی در این کشورها آغاز گردید. افزایش مشکلات زیست‌محیطی و تهدیدهایی که مصرف انرژی برای زندگی انسان‌ها در زمین به‌وجود می‌آورد، به‌عنوان موتور محرک ثانویه باعث افزایش اهمیت مصرف بهینه‌ی انرژی گردید.

این موضوع، به‌خصوص پس از عقد پیمان کیوتو، به شکل مدون در چارچوب برنامه‌های مصرف انرژی در کشورهای صنعتی تعریف شد و به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی توسعه‌ی پایدار تعیین گردید. سیاست‌های دیرینه کشورهای پیشرفته باعث شده است که کشورهایی مثل آمریکا با ۷۹۷ خودرو به ازای هر ۱۰۰۰ نفر، کانادا با ۶۶۲ خودرو به ازای هر ۱۰۰۰ نفر و بریتانیا با ۵۱۹ خودرو کمترین مصرف بنزین و گازوئیل را داشته باشند. این در حالی است که ایران با تعداد ۳۰۰ خودرو به ازای هر ۱۰۰۰ نفر بیش از دو برابر استاندارد جهانی سوخت مصرف می‌کند.

راهکارهایی که امروزه در کشورهای پیشرفته به کار گرفته می‌شود سمت و سویی نوین به خود گرفته است. به کارگیری سیاست‌ها و برنامه‌های راهبردی جهت کاهش مصرف سوخت و محدود کردن آن، استفاده از حمل‌ونقل شهری و برون شهری هوشمند، ایجاد زیرساخت‌هایی جهت مدیریت مدرن و سیستماتیک از جمله این راهکارها هستند.

در آمریکا با پیاده‌سازی استانداردهای ELD بخشی برای کنترل سوخت مصرفی مورد بررسی قرار گرفت. طبق این استاندارد با تجهیز خودرو به ردیاب و اتصال سنسورهایی از جمله سنسور سوخت، کارت‌خوان شناسایی راننده… کنترل سوخت مصرفی با دقت بالایی در دستور کار قرار گرفت. در ابتدا انتظار می‌رفت در کل هزینه‌های ناوگان خودرویی از ۱۹۹ دلار تا ۲۲۰۰ دلار کاهش یابد.

شرکت GEOTAB با مطالعه روی ۸ خودرو و ثبت اطلاعات آن‌ها توسط ردیاب این شرکت و همچنین دریافت اطلاعاتی مثل موقعیت جغرافیایی، میزان سوخت مصرفی، وضعیت موتور، سرعت خودرو، اطلاعات شتاب‌سنج، ECU خودرو و همچنین داده‌های مربوط به رفتار راننده، میزان صرفه‌جوئی در هزینه‌ها را بدین شکل اعلام کرد.

تعداد خودرو	مدت تحقیق	مسافت	کاهش هزینه	کاهش مصرف
۸	۳ هفته	۵۰۱۰۷ مایل	۷۱۹۳ دلار	۲۸۷۷ گالون

EPA با توجه به داده‌های دریافتی از سامانه‌های نرم‌افزاری مدیریت ناوگان این کشور، الزامات محیط زیستی و سیاست‌های جهانی قیمت خودرو را تعیین می‌کند. هم‌اکنون قیمت هر گالون بنزین در آمریکا برابر با ۳٫۵ دلار و گازوئیل برابر با ۲٫۸۴ دلار است. با دقت به تصویر زیر می‌بینیم که قیمت سوخت مصرفی در ایالات مختلف آمریکا با توجه به قوانین ایالتی متفاوت بوده و همواره مسیری افزایشی را طی کرده است.

قیمت سوخت در آمریکا

و اما هزینه‌ای که مردم آمریکا به ازای هر گالن سوخت پرداخت می‌کنند به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود.

	مالیات	توزیع و بازاریابی	تصفیه	سوخت خام
بنزین	۱۷%	۱۸%	۱۵%	۵۰%
گازوییل	۱۷%	۱۲%	۱۵%	۵۷%

کشورهای پیشرفته با سیاست‌های دقیق و به روز، استفاده از سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای نوین و همچنین پیاده‌سازی قوانین همسان با درآمد و قوانین ایالتی، قیمت سوخت را کنترل می‌کند.

سوخت بر اساس پیمایش (سیپاد)، راه‌حل ارائه شده جهت کاهش مصرف سوخت و جلوگیری از قاچاق سوخت مصرفی

گسترش سریع شهرهای ایران و نیازمندی‌ها، فعالان حوزه حمل‌ونقل را به سمت ایجاد زیرساخت‌ها سوق داده است. طرح ملی سوخت بر اساس پیمایش و تجهیز ناوگان حمل‌ونقل درون شهری و حومه‌ای به سامانه جامع پیمایش (سیپاد) با تمرکز بر هدفمندسازی تخصیص یارانه‌های حاکمیتی به بخش حمل‌ونقل درون شهری و حومه‌ای، نگاهی ویژه به توسعه زیرساخت‌های هوشمند ناوگان است.

هدف اصلی پروژه سوخت بر اساس پیمایش یا سیپاد هوشمندسازی ناوگان حمل‌ونقل بار و مسافر کشور، بهره‌برداری از اطلاعات ردیاب‌ها در طرح پایش پیمایش و تخصیص سوخت به ناوگان است.

از جمله مزایای اجرای سوخت بر اساس پیمایش یا سیپاد می‌توان به کاهش تخصیص سهمیه سوخت به ناوگان غیر فعال، صرفه‌جوئی در مصرف منابع انرژی ملی، افزایش بهره‌وری ناوگان حمل‌ونقل و جلوگیری از موارد احتمالی قاچاق سوخت در کشور اشاره کرد.

در تعیین سهمیه‌های سوخت بر اساس پیمایش جدید خودروهایی که یک سر خالی بار حمل می‌کنند متفاوت از خودروهایی دیده شده‌اند که در همه مسیرها بار جا به جا می‌کنند.

خودرویی که از شهر “ب” باری را جا به جا می‌کند اما از شهر “ب” خالی به شهر “ج” می‌رود و در شهر “ج” به شهر “الف” بار حمل می‌کند حد فاصل شهر “ب” تا شهر “ج” که خالی پیمایش داشته فقط سهمیه پایه را می‌گیرد چرا که سهمیه عملکردی فقط بر اساس اسناد حمل محاسبه شده و به سهمیه پایه اضافه می‌شود.

ابزار مورد نیاز پیاده‌سازی طرح سوخت بر اساس پیمایش یا سیپاد

با توجه به طرح سوخت بر اساس پیمایش یا سیپاد، سوخت ارائه شده به دو بخش سهمیه پایه و سهمیه عملکردی تقسیم می‌شود.

سهمیه سوخت بر اساس پیمایش= سهمیه پایه + سهمیه عملکردی

سهمیه پایه در هر صورت به خودرو تعلق می‌گیرد ولی میزان آن بر اساس مسافت تعیین می‌شود.

عواملی که بر سهمیه پایه تاثیرگذار می‌باشند:

مسافت بین دو شهر
مشخصات خودرو

با توجه به اینکه یک خودرو در هر ۱۰۰ کیلومتر مسافت چه میزان سوخت مصرف می‌کند و همچنین اینکه مسافت بین دو شهر چقدر است سهمیه پایه یک خودرو تعیین می‌شود.

در این بخش باید ابزاری وجود داشته باشد که مسافت پیموده شده و میزان دقیق سوخت مصرفی را در اختیار رانندگان و مدیران قرار دهد.

ردیاب خودرو این توانایی را دارد با استفاده از سنسور سوخت و یا اطلاعات ECU میزان سوخت مصرفی را با دقت بالا تعیین کند و همچنین موجب صرفه جویی در مصرف سوخت شود. با توجه به اینکه پس از پایان هر ماه میزان سهمیه پایه موجود در کارت امکان انتقال به ماه بعد را ندارد پس تعیین دقیق میزان مصرف هر خودرو از الزامات پیاده‌سازی این طرح است. با محاسبه دقیق میزان مصرف هر خودرو و همچنین کنترل مصرف سوخت در مسیر می‌توان از برداشت سوخت اضافی پیش از پایان ماه جلوگیری کرد. با این عملکرد میزان قاچاق سوخت نیز به حداقل می‌رسد.

عواملی که بر سهمیه عملکردی تاثیرگذار می‌باشند:

وزن بار حمل شده
ماموریت خودرو

برای تعیین دقیق سهمیه عملکردی هر خودرو باید مشخص باشد که خودرو در مسافت‌های مختلف چه میزان بار حمل می‌کند می‌توان با استفاده از سنسور وزن خودرو، وزن دقیق بار را اعلام کرد. نه تنها می‌توان در طول مسیر وزن بار را کنترل کرد و از سوءاستفاده‌های احتمالی جلوگیری کرد بلکه سهمیه عملکردی با دقت بالاتری تعیین می‌شود. همچنین برای خودروهای غیر تجاری و غیر باری نیز تعیین دقیق پارامترها با استفاده از ردیاب‌ها و سنسورها و سخت‌افزارهای جانبی امکان‌پذیر است.