با توجه به مشکلات موجود در اقتصاد کشور و هزینه‌های بالای مورد نیاز جهت تعمیرات و نگهداری زیرساخت‌های ناوگان حمل‌ و نقل درون شهری، شهرداری و سازمان‌های حمل بار و مسافر نیازمند منبع درآمدی پایدار و همیشگی بوده که بتوانند کاهش درآمد شهرداری و سازمان‌ها را جبران کنند. یکی از حوزه‌هایی که می‌توان برای کسب درآمد پایدار به آن اشاره کرد، تمرکز بر حمل‌ونقل درون شهری است. با شناخت و بررسی این حوزه و ساماندهی آن با توجه به نیازهای روز جامعه شهری، می‌توان تحولی همسو با سیاست‌های کلان کشوری در کسب و کار حمل‌ونقل درون شهری ایجاد کرد.

کسب درآمد پایدار از حمل‌ و نقل درون شهری، پتانسیل ایجاد نتایج مناسبی را دارد چرا که اغلب بین ۱۵ تا ۲۵ درصد بودجه، ۸ تا ۱۶ درصد درآمد خانوار و بیش از ۳۲ درصد سرمایه‌گذاری در زیر ساخت‌های مربوط به حمل‌ونقل درون شهری هزینه می‌شود.

امروزه، نحوه عملکرد حمل‌ و نقل درون شهری و درآمدهای کسب شده از طریق آن، پاسخگوی نیازهای صاحبان بار و خودرو نبوده و در راستای اهداف شهرداری و سازمان‌های حمل‌ونقل گام بر نمی‌دارد.

ضمن آن‌که این حمل‌ و نقل تنها جابه‌جائی مسافر نیست بلکه جا به جائی حجم بالایی از کالاهای اساسی از جمله مواد غذایی، بسته‌های پستی، …از طریق شریان‌های شهری صورت می‌گیرد.  پس ایجاد یک مکانیزم پایدار برای مدیریت این جریانات نه تنها مدیریت ناوگان درون شهری را تسهیل می‌کند بلکه می‌توان با کسب درآمد پایدار در بهبود فرآیندها نیز تاثیر گذاشت.

دریافت عوارض از خودروهای آلاینده و سهمیه‌بندی سوخت بر اساس پیمایش، دریافت عوارض بر اساس تناژ حمل شده و همچنین دریافت عوارض عبور،  یک جریان درآمدی ثابت و مناسبی را ایجاد می‌کند. صرف درآمد کسب شده در ایجاد زیر ساخت و نوسازی ناوگان،  یک فرآیند دو طرفه است که رضایت شهروندان و شهرداری را نیز به دنبال دارد.

اگر به آمار و ارقام حجم بار جا به جا شده درون شهری و برون شهری نگاهی بندازیم، طبق آمار و ارقام ارائه شده در سال ۹۴، به نقل از  دکتر امیر جعفرپور، معاونت سابق ستاد مدیریت حمل و نقل و سوخت، می‌بینیم حمل بار درون شهری ۱۵ تا ۲۰ برابر حمل بار برون شهری است. به عنوان مثال حمل بار درون شهری تهران یک میلیارد تن بوده است در حالی که حمل بار برون شهری با بارنامه و بدون بارنامه تنها ۵۰۰ میلیون تن برآورد شده است. اگر تنها ۴ کلان شهر دیگر از جمله شیراز، مشهد، اصفهان و تبریز را نیز در نظر بگیریم حدود ۴ میلیارد تن حمل بار درون شهری داریم که ۸ برابر کل بار برون شهری است. پس با مدیریت و یافتن راه‌های ایجاد درآمد از این بخش، می‌توان جریان مالی پایداری را ایجاد کرد.

با توجه به پائین بودن قیمت سوخت در ایران، تغییرات جهانی قیمت سوخت تاثیر لحظه‌ای بر شاخص‌های حمل‌ و نقل کشور ما ندارد. سهم قیمت سوخت در حمل و نقل چیزی بیش از ۵ تا ۱۰ درصد نیست که ممکن است این سهم به ۳ درصد نیز برسد ((نقل شده از دکتر امیر جعفرپور، معاونت سابق ستاد مدیریت حمل و نقل و سوخت)).

تاکنون سهم سوختی که به هر ناوگان حمل و نقلی اختصاص داده شده است بیشتر از میزان استفاده آن‌هاست و هیچ رابطه‌ای با مدت زمان و نوع عملکرد آن ها ندارد. طوریکه تنها ۲۰ میلیون لیتر از ۵۰ میلیون لیتر گازوئیل اختصاص داده شده، برای حمل و نقل درون و برون شهری کافی است ((مقاله اصلاح مصرف سوخت منتشر شده توسط اطاق بازرگانی تهران)). تنها راه کاهش میزان سوخت مصرفی هر ناوگان، اختصاص سوخت بر اساس پیمایش است. که با تجهیز ناوگان به ردیاب خودرویی و سامانه های مدیریت ناوگان می‌توان میزان دقیق سوخت مورد نیاز را تخمین زد.

علاوه بر اختصاص سوخت بر اساس پیمایش، دریافت عوارض از خودروها با آلایندگی بیشتر، باعث می‌شود صاحبان ناوگان نسبت به آسیبی که به محیط زیست وارد می‌کنند خسارت پرداخت ‌کنند. قطعا خودروهای فرسوده باید نسبت به خودروهای استاندارد، عوارض بیشتری پرداخت کنند.

در واقع میزان عوارض پرداختی با میزان آلاینده بودن خودرو ارتباط مستقیم دارد. چرا که به نقل از رییس سازمان مدیریت حمل و نقل بار شهرداری اصفهان مجید طهماسبی، ۷۰ درصد ذرات معلق در هوا مربوط به خودروهای سطح شهر است که ۳۰ درصد آنها را خودروهای سنگین تشکیل می‌دهند. بنابریان برای کاهش و رفع این مشکلات، می‌توان به راهکار عوارض و کسب درآمد پایدار فکر کرد.

یکی از عواملی که به شدت زیرساخت‌ها و مسیرهای شهری را دچار خسارت می‌کند، اضافه تناژ حمل شده است. عدم فرمان‌پذیری خودرو در حالت حمل بار اضافه، نه تنها ایمنی شهروندان را به خطر می‌اندازد بلکه افزایش فشار بر روی موتور خودرو باعث می‌شود احتراق به شکل کامل صورت نگرفته، آلایندگی افزایش یابد. میزان بار حمل شده توسط هر خودرو با میزان خسارتی که به جاده و مسیرها وارد می‌شود، ارتباط مستقیم دارد.

در واقع، رانندگان که ناوگان سنگین‌تر و بار بیشتری را حمل می‌کنند باید عوارض بیشتری نسبت به ناوگان سبک پرداخت کنند. این عوارض می‌تواند جهت بازسازی زیرساخت‌های آسیب دیده ناشی از عبور و مرور همین ناوگان، هزینه شود. ابزار مورد نیاز جهت کنترل دائمی وزن بار حمل شده، سنسور وزن خودرو یکپارچه شده با ردیاب‌هاست که می‌تواند اطلاعات وزن بار حمل شده را در موقعیت‌های جغرافیایی مختلف در اختیار مدیران و تصمیم‌گیران قرار دهد.

اگر برای حمل‌ و نقل درون شهری بارنامه صادر شود می‌توان درآمد پایداری را برای شهرداری و سازمان‌های حمل بار و مسافر ایجاد کرد. چرا که قسمت حمل بار، پتانسیل درآمدزایی را دارد. در واقع، اخذ عوارض عبور، از روش‌های مرسوم برای جبران قسمتی از هزینه‌های حمل‌ونقل، از ذی نفعان است.

در حال حاضر کرایه حمل‌ و نقل درون شهری و برون شهری به هیچ وجه تناسبی با یکدیگر ندارند. تناسب بین تناژ و مسافت حمل بار منظور اصلی است. در واقع،  هزینه‌ای که برای جا به جایی هر تن بار در شهرها پرداخت می‌شود ۲۰ برابر هر  تن بار برون شهری است.  پس سازمان حمل بار و مسافر می‌تواند ۲۰ برابر بیشتر عوارض دریافت کند. به نقل از مهندس خوانساری، رییس کمیسیون حمل و نقل اتاق بازرگانی تهران، با یک محاسبه سر انگشتی می‌بینیم که حتی اگر این عوارض بیست برابر نشود بلکه ۲ برابر شود و با در نظر گرفتن ۴ میلیارد تن جا به جایی درون شهری حدود ۸۰ میلیارد ریال درآمد حاصل می‌شود. عدد ۴۰ میلیارد تن جا به جائی، از ضرب ۴ میلیارد تن در متوسط پیمایش ۱۰ کیلومتر به دست آمده است.

موضوع نوسازی ناوگان و زیر ساخت‌ها از چند منظر در حوزه حمل و نقل دارای اهمیت است. کاهش آلودگی هوا، توسعه حمل و نقل عمومی و کاهش ترافیک، صرفه‌جویی در مصرف انرژی، افزایش ایمنی رانندگان و مسافران، کاهش آسیب به زیرساخت‌های شهری و همچنین به حداقل رساندن میزان هزینه تعمیرات و نگهداری زیرساخت‌ها.

به گفته وزیر راه عباس آخوندی، ۷۷% از منابع آلوده کننده‌ هوای شهرها به وسائل متحرک که از این میان ۲۵% آن به کامیون‌های درون‌شهری و ۳۰% آن نیز به اتوبوس‌های واحد و سرویس‌های اداری تعلق دارد. بنابراین، ورود به این موضوع، نقش بسیار تعیین کننده ای در ارتباط با کاهش آلودگی هوا خواهد داشت.

مدیریت با کسب درآمد پایدار حمل و نقل درون شهری اثرات توسعه را بر روی کارایی اقتصادی، موضوعات زیست محیطی، مصرف منابع، کاربری اراضی و عدالت اجتماعی مورد توجه قرار می دهد و به کاهش اثرات زیست محیطی، افزایش بازدهی سیستم حمل و نقل و بهبود وضعیت زندگی اجتماعی کمک می کند. هدف آن سیستم، افزایش کارآیی و جابه جائی کالاها، خدمات و افراد با حداقل مشکلات دسترسی است .

درآمد کسب شده از این بخش، نه تنها برای بهبود ناوگان و زیرساخت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد بلکه در توسعه شهرها و ایجاد سهولت در مدیریت ناوگان خودرویی با استفاده از ابزارهای کارآمد نیز تاثیر گذار است.

منابع:

مقاله یک

مقاله دو

مقاله سه